Uitvinder van de saxofoon
Geboren te Dinant, in 1814
Adolphe Sax, Dinantees en genie
Dinant bracht een hele plejade van beeldhouwers, schilders, musici, bedreven koperslagers (dinanderie) voort. Denken we maar aan Joachim Patenier (1485-1524), de eerste echte landschapsschilder van de Nederlanden, en de lyrische schilder Antoine Wiertz (1806-1865). Maar de grote trots is natuurlijk Antoine-Joseph Sax, beter bekend als Adolphe Sax. Deze vruchtbare en geniale uitvinder en bouwer van muziekinstrumenten zag hier het levenslicht op 6 november 1814.
Een bewogen kindertijd
Antoine-Joseph Sax werd geboren in de straat die sinds 1896 zijn naam draagt. Zijn wieg stond in een bescheiden woning die in 1914 vernield werd. Daar staat nu een groot handelsgebouw.
In de gevel van de zaak is een glasraam aangebracht en een in de steen gegraveerd opschrift: "Ici naquit Adolphe Sax. 1814-1894" (hier werd Adolphe Sax geboren). Dit glasraam werd plechtig ingehuldigd op 27 juni 1954, op initiatief van het ‘Syndicat d'Initiative et de Tourisme’, toen de heer Léon Sasserath burgemeester was. Het is het werk van de heer Jean Jadin, die het karton tekende, en van juffrouw Maggy Arzée. Het werd uitgevoerd onder leiding van professor M. Van de Capelle.
Antoine-Joseph was de oudste zoon van Charles-Joseph (1791-1865) en Marie-Joseph Masson (1813-1861). Na hem zouden nog tien broertjes en zusjes volgen.
Charles-Joseph Sax
Vader Charles-Joseph was schrijnwerker-houtbewerker van beroep. Maar hij start al snel met de bouw van muziekinstrumenten. Een goede keuze, zal blijken. Hij leidt een grote werkplaats in de "rue Neuve". Zijn faam groeit zodanig dat hij in 1815 ook een werkplaats in Brussel vestigt. Willem I van Oranje benoemt hem tot hofleverancier en geeft hem de opdracht om de Belgische regimenten te voorzien van deftige muziekinstrumenten.
Charles-Joseph Sax is dus een autodidact en fabriceert houten en koperen blaasinstrumenten, en zelfs violen en piano’s. Hij neemt een twaalftal patenten en vervolmaakt zijn instrumenten. Hij neemt met succes deel aan talloze tentoonstellingen, waar hij vleiende onderscheidingen behaalt.
Vader Sax heeft al snel door dat ook zijn zoon een passie voor muziekinstrumenten heeft en hij maakt hem al heel jong tot zijn leerling. Blijkbaar besefte hij wat de jongen in zijn mars had.
Het lot spaart het gezin Sax anders niet. Zeven van de elf kinderen sterven jong en Charles-Joseph kampt met financiële problemen in zijn Brusselse onderneming. In 1853 trekt hij naar zijn zoon die toen in Parijs woonde. De meester wordt dan zelf leerling en zal tot aan zijn dood, in 1865, saxofoons vervaardigen.
Een productieve jeugd
Met de steun en de hulp van zijn vader werkt de jongeman aan zijn toekomst. Hij bedenkt en perfectioneert instrumenten en hij bespeelt ze ook. Hij is 16 als hij op de Nijverheidstentoonstelling in Brussel fluiten en klarinetten uit ivoor laat zien. Op zijn twintigste pakt hij uit met een heel nieuwe klarinet met 24 toetsen, een mooi staaltje van verbeelding en meesterlijk handwerk. Dan volgt een nieuwe basklarinet, die erg in de smaak valt bij Habeneck, orkestleider van de Opéra de Paris, die toevallig in Brussel is en andere klarinetten als “barbaarse instrumenten” bestempelt.
Maar deze creatie wekt de jaloezie van de solist van de Brusselse "Grande Harmonie royale". Hij weigert het instrument te gebruiken omdat het, zoals hij zegt, van het ‘lievelingsleerlingetje Sax’ komt. “Speel dan maar op uw klarinet, antwoordt Sax, en ik zal op de mijne spelen”. De man gaat in op de uitdaging en Sax zegeviert voor vierduizend luisteraars. Hij wordt solist. Er worden voor hem werken geschreven die na zijn vertrek nooit meer vertolkt werden omdat ze zo moeilijk waren!
De beginjaren van Sax zeggen wel iets over zijn heel aparte karakter (voortaan gaat hij als Adolphe door het leven): energiek, moedig, dynamisch, vol zelfvertrouwen. Hij weigert om een zaak te gaan oprichten in Sint-Petersburg en slaat een voorstel af om zich in Londen te vestigen. Het is wel duidelijk dat zijn faam tot ver over de grenzen reikt. Sax is zich zeer goed bewust van zijn mogelijkheden en van zijn talent. Hij moet en zal verwezenlijken wat voor hem in de sterren geschreven staat. Hij is vol hoop en meent dat hij alle kansen heeft om te slagen. Hij ziet het groot, denkt dat hij juist zit. Hij verstikt in zijn klein landje.
Parijs roept
De place to be in Europa — Parijs — obsedeert hem, roept hem.
1842 is het jaar van het grote keerpunt in het leven van Sax die, op dat moment, zijn nieuwe uitvinding in zijn bezit heeft: de saxofoon en zijn familie. Adolphe Sax is bijna dertig, "de leeftijd waarop het creatieve talent van de man bevestigd wordt, waarop zijn menselijke persoonlijkheid vorm krijgt."
Dankzij Berlioz
In juni 1842 ontmoet Sax Hector Berlioz, die zeer invloedrijk is in Parijse muziekkringen, onder meer met zijn kritieken in "Le Journal des Débats". De twee mannen praten enkele uren met elkaar. Tijdens het gesprek zet Adolphe Sax al zijn ideeën uiteen aan de grote componist en licht hij uitgebreid zijn uitvindingen en toekomstplannen toe.
De ietwat onberekenbare en zeer gesloten Berlioz luistert, zonder een woord te zeggen. Na het hele onderhoud vertrouwt hij Sax toe: "Morgen weet u wat ik van uw werk denk". Dit vrij dubbelzinnige antwoord zaait misschien toch wel enige twijfel in de geest van Sax.
Op 12 juni 1842 is de verrassing groot. In "Le Journal des Débats" zingt Berlioz eindeloos de lof van Sax, enkele kolommen vol. Het artikel verschijnt ook in de Franse en Belgische pers.
Dit is voor Sax het startsein voor een vruchtbaar en productief maar ook zeer woelig leven. De tol is afgunst, jaloezie, onrecht, haat en vijandigheid om, veel later, roem te oogsten.
Vanaf dat ogenblik wordt de uitvinder-componist-vertolker overal in de muziekwereld geïntroduceerd. Hij gaat om met heel wat componisten die vast in hem geloven. Hij wordt ontvangen in de salons. Hij geeft tal van audities, voor de grootste namen, in zijn atelier en in zalen. De naam van Sax valt overal.
De saxofoon: "Zijn belangrijkste verdienste, volgens mij, is de afwisselende schoonheid van zijn accent dat soms ernstig en dan weer rustig klinkt, vol hartstocht en dan weer dromerig of weemoedig, of als de verzwakte weerklank van een echo, zoals het vage geweeklaag van de bries in het bos, of, beter nog, zoals de geheimzinnige zinderingen van een klok lang nadat ze werd aangeslagen, geen enkel ander muziekinstrument dat ik ken, heeft deze vreemde klank, die aan de rand van de stilte ligt." Hector Berlioz
De uitdagingen
Sax gaf hoofdzakelijk zijn naam aan vier grote families van instrumenten: saxhoorns, saxtromba’s, saxtuba’s, saxofoons. Dit is de eerste keer dat een bouwer zich niet op één enkel instrument, maar op een familie van instrumenten toelegt. De familie van de saxofoons bestaat uit zeven instrumenten, van de sopranino en de sopraan, tot de bas en de contrabas, via de alt, de tenor en de bariton. Deze instrumenten geven een gloednieuw en bekoorlijk timbre, in een nieuwe vorm, in koper en niet meer in hout. Deze vorm die Sax vond en invoerde, is een parabole kegel. Het instrument wordt bespeeld met een rietblad. Het bootst de klanken van een laag instrument met strijkstok na. En daarin schuilt het hele technische geheim van de saxofoon. Sax kent de verhoudingsprincipes door en door en het is die kennis die hem onmiskenbaar boven alle andere makers doet uitsteken.
De ontgoochelingen
Dan volgen pijnlijke jaren voor de uitvinder die het moet opnemen tegen zijn tegenstanders, zijn concurrenten en de namakers die zich verenigen om hem te bestrijden. Zijn personeel wordt weggesnoept, de muzikanten worden verhinderd om zijn instrumenten te bespelen, er verschijnen hatelijke artikels, met kwetsende karikaturen. De saxofoon wordt uitgevoerd nadat het merk werd verwijderd, en daarna ostentatief weer in Frankrijk ingevoerd met enkele wijzigingen en nieuwe merktekens. Sax wordt voor het gerecht gesleept om zijn patenten te doen vernietigen.
Al deze instanties ruïneren Sax die tot drie keer toe failliet verklaard wordt: in 1852, in 1873 en in 1877. Nochtans verlaten tussen 1843 en 1860 zowat twintigduizend instrumenten de Sax-ateliers, waar een honderdtal arbeiders werken.
De hervorming van de militaire kapellen
Eén van de grote krachttoeren van de geniale Dinantees, en ook één van zijn grootste zeges, is de hervorming van de militaire kapellen. In 1845 zijn de Franse Militaire Muziekkapellen op sterven na dood. Op voorstel van Adolphe Sax, die hem zijn instrumenten aanbiedt, richt generaal van Rumigny, Minister van Oorlog, een studiecommissie op die beslist om een wedstrijd te organiseren tussen het traditioneel systeem en de formule van Sax.
Uitvindingen en vervolmakingen
De lijst van uitvindingen en vervolmakingen van Sax is erg lang. Deze bevat naast de al genoemde families ook nog een hervorming van het notenschrift, composities, methodes (Sax gaf ook les aan de militaire muziekkapellen, aan het conservatorium van Parijs waar Auber aan het hoofd stond), een proefschrift over de invloed van de blaasinstrumenten op de longen, een project voor een technische instructieschool voor uitvinders, een plan voor de reorganisatie van de orkesten, een opmerkelijke studie over de akoestiek van zalen, verbeteringen aan de meeste koper- en houtinstrumenten. In het totaal een veertigtal, zonder heel wat vrij extravagante en zelfs zeer fantasierijke vondsten waaruit echter bleek dat de inventieve geest van Sax voortdurend alert was.
De saxofoon
De saxofoon viel inderdaad niet meteen in goede aarde bij de componisten van die tijd, ondanks de talloze lovende beoordelingen en de stevige vriendschapsbanden tussen Sax en de muziekwereld. Het instrument kende een moeizame en langdurige klim in de hele wereld.
Maar sommige auteurs, en niet de minste, waren zo enthousiast dat de saxofoon jaar na jaar meer ingang vond. Pas in 1942 echter – een eeuw na de uitvinding – wordt de eerste officiële saxofoonklas ingericht aan het Conservatorium van Parijs, voor Marcel Mule, die in 1928 het eerste saxofoonkwartet stichtte. Brussel volgde, onder meer onder impuls van professor Daneels.
Eerst zien transcripties en arrangementen van grote klassieke namen het licht, want veel componisten dachten niet aan de saxofoon of waren zelfs bang om dit instrument te gebruiken in ensembles.
De herinnering
Sax is nooit getrouwd. Hij had echter wel een levensgezellin, Louise-Adèle Maor. Zij was Spaanse van afkomst en stierf op haar dertigste. Ze schonk hem vijf kinderen, die hij allemaal erkende. Ze was blijkbaar van bescheiden komaf. Daarom wou Sax niet dat ze in het openbaar verscheen…
De geniale Dinantees, aan wie nooit genoeg hulde kan gebracht worden, stierf in Parijs op 7 februari 1894. Zijn lichaam rust op het zogenoemde “kerkhof van Montmartre", in een grafkapel, naast zes leden van zijn familie. Eén van zijn zonen, Adolphe-Edouard, zet de zaak verder. In 1928 werd deze overgenomen door het Parijse huis Selmer. Dinant mag terecht trots zijn op Sax, de briljante Dinantees!
Dat de komende generaties zich hem altijd mogen herinneren!
Vandaag
In januari 1994 had de Association Internationale Adolphe Sax het genoegen om, ter gelegenheid van 100ste verjaardag van de dood van Adolphe Sax een saxofoon te overhandigen aan de beroemde saxofonist Bill Clinton, president van de Verenigde Staten, tijdens diens bezoek aan Brussel. In 1996 verscheen een Belgisch bankbiljet ter waarde van 200 BEF (4,96 €) met de beeltenis van Adolphe Sax. Sinds de komst van de euro is dit biljet niet meer in omloop.